Proactiviteit

Proactiviteit: je impulsen de baas
Soms kan iets eenvoudigs verrassend effectief zijn. Neem het begrip proactiviteit. De laatste tijd heb ik in mijn trainingen persoonlijk leiderschap opnieuw gemerkt dat inzicht in de betekenis van proactiviteit voor veel mensen een ‘eye opener’ is en ze helpt om in beweging te komen. Wat betekent proactiviteit nu echt en waarom is het zo effectief?

Wees proactief
Het begrip proactiviteit is vooral populair geworden door het beroemde boek van Stephen Covey, The Seven habits of Highly Effective People (De zeven eigenschappen van effectief leiderschap, later uitgebracht als De zeven eigenschappen voor succes in je leven.’) De eerste ‘eigenschap’ of liever gewoonte die Covey hierin beschrijft is: Wees proactief. Dit wordt vaak niet goed begrepen. Proactiviteit is niet, zoals veel mensen denken, hetzelfde als initiatief nemen of anticiperen. Hoewel dit ermee te maken heeft, is het een veel te beperkte uitleg van dit begrip. 

De hond van Pavlov
Covey noemt proactiviteit de gewoonte van keuzevrijheid. We kennen allemaal wel het experiment van Pavlov, die telkens als hij een hond eten gaf eerst een belletje liet rinkelen. Na verloop van tijd reageerde de hond op het geluid van het belletje door te kwijlen, ook al kreeg hij op dat moment geen eten. De stimulus van het belletje riep de automatische respons van de speekselklieren op. Een stimulus kan van buiten komen, zoals het belletje van Pavlov, of van binnen (bijvoorbeeld zin in iets lekkers of een emotie). In veel gevallen reageren wij, net als de hond van Pavlov, automatisch op een stimulus. Zo is voor veel mensen een van de eerste dingen die ze op het werk doen koffie halen. Een ander voorbeeld van stimulus-respons is de boze reactie van automobilisten (al dan niet met de bekende vinger) wanneer ze worden gesneden op de snelweg. 

Reageren vanuit emotie
In veel gevallen is een automatische reactie geen probleem. Dat je “Gezondheid!” zegt wanneer iemand in je omgeving niest, zullen weinig mensen een bezwaar vinden. Lastiger wordt het wanneer je vanuit emotie of gewoonte reageert, terwijl je eigenlijk weet dat dit niet de beste reactie is. Hoe reageer je wanneer iemand een vervelende opmerking tegen je maakt? Val je boos uit? Slik je je boosheid in en blijf je ermee rondlopen? Maakt het je onzeker? Vaak hebben we ons een standaardreactie eigen gemaakt, een gewoonte waar we, net als de hond van Pavlov, weinig invloed op lijken te hebben.

Keuzevrijheid
Gelukkig zijn we veel meer dan een Pavlov-hond.  Tussen stimulus en respons hebben we de ruimte om te kiezen. Die ruimte kunnen we nemen, omdat we als mens zelfbewustzijn hebben (naar onszelf kunnen kijken), verbeelding (verschillende scenario’s kunnen bedenken), een geweten (iets ‘voelt‘ goed of niet) en(tot op zekere hoogte) keuzevrijheid. Je hebt maar een beperkte invloed op de stimuli die op je afkomen, maar des te meer op je respons. Emoties zoals boosheid of angst komen nu eenmaal op in bepaalde situaties. De kunst is om je te realiseren dat zo’n emotie niets meer is dan een (soms heel lastige) stimulus en dat je de ruimte kunt nemen om een reactie (respons) te kiezen.

Flexibele hersenen
Nu zal ik niet beweren dat het altijd gemakkelijk is om zo’n patroon te doorbreken. Gewoontes zijn patronen in onze hersenen oftewel verbindingen tussen hersencellen die zijn ontstaan doordat we iets heel vaak hebben herhaald. Het goede nieuws is dat onze hersenen heel flexibel zijn en dat we onszelf nieuwe gewoonten (patronen) eigen kunnen maken door een nieuwe manier van reageren te blijven herhalen. Dat is niet gemakkelijk, maar absoluut haalbaar. Het vraagt training en op de eerste plaats motivatie. Je moet van een gewoonte af willen omdat je er last van hebt en het niet past bij degene die je wilt zijn.

Bewust handelen
Ik heb laatst een mooi voorbeeld meegemaakt van wat dit inzicht kan opleveren. Een jongen vertelde aan het eind van de training dat hij een angststoornis had en dankzij dit inzicht in proactiviteit had bereikt wat jaren therapie niet voor elkaar hadden gekregen. Hij realiseerde zich nu dat hij de angstimpuls zelf niet onder controle kan hebben, maar dat hij wel de vrijheid heeft om te kiezen hoe hij erop reageert. Dat betekent dat hij niet meer toestaat dat de angst hem verlamt, maar actief zoekt naar wat hij wel kan doen in die situatie. Stralend vertelde hij dat bij hem het kwartje was gevallen toen hij zich realiseerde dat je zelf je hersenen als het ware kunt programmeren door bewust een nieuwe manier van handelen te kiezen. Hij voelde zich geen slachtoffer meer van zijn angst. Dit laat heel mooi de essentie zien van proactiviteit: bewust handelen, datgene kiezen waarvan je denkt dat het in die situatie het beste is voor jou en je omgeving. In wezen stel je jezelf steeds weer de vraag: Wie wil ik zijn? En je probeert daar zo goed mogelijk naar te handelen.

Het gebed van de Anonieme Alcoholisten geeft de essentie van proactiviteit mooi weer:

Geef mij de kracht om te aanvaarden wat ik niet kan veranderen,
De moed om te veranderen wat ik kan veranderen
En de wijsheid om het onderscheid te kennen.